Przypadający na 4 lutego Światowy Dzień Walki z Rakiem to najlepsza okazja, aby po raz kolejny przypomnieć o profilaktyce nowotworowej, a także zwrócić uwagę na postęp w badaniach nad nowotworami. Naukowcy od wielu lat próbują dowiedzieć się, czy całkowite wyleczenie nawet najbardziej złośliwych nowotworów będzie kiedyś możliwe. Odpowiedzi na to pytanie szukają również stypendystki programu Dla Kobiet i Nauki – z 93 badaczek aż 32 prowadzą projekty, które mogą przyczynić się do skuteczniejszych terapii przeciwnowotworowych.
Wg raportu Najwyższej Izby Kontroli[1] prawdopodobnie zachorowalność na choroby onkologiczne wzrośnie o ponad 25% do 2025 roku, przez co nowotwory mogą być wymieniane jako główna przyczyna zgonów w Polsce. Dodatkowo, z tego powodu w Polsce co roku umiera aż 100 tysięcy osób. Dane wskazują, że Polska jest na 16. miejscu w Europie pod względem zachorowalności na nowotwory i jednocześnie aż na 3., zaraz po Węgrach i Chorwacji, pod względem umieralności. To wyraźnie wskazuje na potrzebę edukacji i profilaktyki. Dlatego przyjęta została Strategia Walki z Rakiem 2015-2024, która szczegółowo określa jakie działania powinny zostać podjęte w ramach zapobiegania i wczesnego wykrycia, rozpoznawania, leczenia oraz opieki paliatywnej[2].
Światowy Dzień Walki z Rakiem jest również okazją do podkreślenia roli naukowców w tworzeniu nowych strategii przeciwnowotworowych. Warto przywołać nazwiska tych, którzy dzięki swojej wieloletniej pracy przyczyniają się do skuteczniejszego leczenia onkologicznego jak chociażby prof. Jacek Jemielity z Centrum Nowych Technologii UW i dr Joanna Kowalska z Wydziału Fizyki UW, dr hab. Katarzyna Lisowska z Centrum Onkologii gliwickiego oddziału Instytutu Marii Skłodowskiej-Curie i wiele innych osób. Wśród zasłużonych w tym obszarze znajdują się również stypendystki programu Dla Kobiet i Nauki, m.in. dr hab. Magdalena Król, prof. SGGW (stypendystka z roku 2013), która odkryła sposób na dostarczanie leków niszczących nowotwór bezpośrednio do guza. Za projekt badaczka otrzymała m. in. prestiżowy grant ERC.
Przykładem innych stypendystek, których celem również jest poszerzenie naszej wiedzy na temat powstawania i zwalczania raka jest dr hab. Wioletta Rut oraz dr Katarzyna Gach-Janczak.
Dr hab. Wioletta Rut z Politechniki Wrocławskiej (stypendystka z 2017 roku) bada białka zaangażowane w powstawanie nowotworów, aby móc lepiej zrozumieć rolę tych enzymów w stanach patologicznych i przyczynić się do skuteczniejszego leczenia nowotworów.
Medycyna pozostaje bezradna w zaawansowanych stadiach chorób nowotworowych. Ponadto, wiele nowotworów daje objawy dopiero w zaawansowanym stadium choroby. Dlaczego konieczne jest opracowanie szybkich i prostych testów umożliwiających wczesne wykrycie nowotworów podczas rutynowych badań laboratoryjnych jak np. podczas badania krwi. W swojej pracy naukowej zajmuję się poszukiwaniem związków chemicznych, umożliwiających monitorowanie aktywności białek zaangażowanych w choroby nowotworowe. Otrzymane przeze mnie związki mogą posłużyć do opracowania testu poziomu aktywności białka określanego jako proteasom 20S w próbach krwi pacjentów celem wcześniejszej diagnostyki chorób nowotworowych, w których obserwuje się zwiększoną aktywność proteasomu 20S (jak na przykład w wielu typach białaczek) – mówi dr hab. Wioletta Rut.
Z kolei dr Katarzyna Gach-Janczak, którą Jury programu nagrodziło w roku 2016, zajmuje się badaniem aktywności przeciwnowotworowej nowych syntetycznych związków bazujących na budowie substancji występujących w przyrodzie. Jej badania mogą prowadzić do znalezienia nowego leku przeciwnowotworowego bądź opracowania nowej terapii łączonej.
Na obecnym etapie moje badania prowadzone są w warunkach in vitro i mają przede wszystkim charakter poznawczy, gdyż warunki in vitro nie są wiernym odzwierciedleniem tego, co dzieje się w żywym organizmie. W dalszej kolejności konieczne jest sprawdzenie działania najbardziej obiecujących związków na modelach zwierzęcych. Prowadzone badania dostarczają wiedzy na temat zależności pomiędzy strukturą a aktywnością przeciwnowotworową syntetycznych związków heterocyklicznych. Dzięki temu wiemy, które modyfikacje chemiczne są korzystne, co może pomóc w projektowaniu kolejnych analogów o lepszych właściwościach farmakologicznych i większej selektywności w stosunku do komórek nowotworowych. Mam nadzieję, że w moje badania w przyszłości mogą przyczynić się do znalezienia nowego związku o dużej aktywności przeciwnowotworowej – tłumaczy dr Katarzyna Gach-Janczak.
Stypendystki Dla Kobiet i Nauki szukające skuteczniejszych strategii przeciwnowotworowych
Poniżej przedstawiamy pełną listę stypendystek programu Dla Kobiet i Nauki, które dzięki swoim projektom naukowym przyczyniają się do tworzenia skuteczniejszych strategii wykrywania i leczenia nowotworów:
2001 – prof. dr hab. Ewa Balcerczak – Ekspresja genu p65 w nowotworach piersi i gruczołu krokowego oraz w białaczkach
2002 – dr hab. med. Dorota Dworakowska – Kliniczne znaczenia zaburzeń funkcji genów MDM2 i P53 w raku niedrobnokomórkowym płuca
2003 – dr hab. Agnieszka Piwkowska – Modulatory białek ABC i antymetabolity nad opanowaniem problemu oporności wielolekowej komórek nowotworowych
2004 – prof. dr hab. Katarzyna Lisowska – Zastosowanie mikromacierzy DNA w próbach molekularnej klasyfikacji przypadków raka piersi i raka jajnika pod względem rokowania i odpowiedzi na różne rodzaje terapii
2004 – prof. dr hab. n. farm. Maria Teresa Łuczkiewicz – Badania biotechnologiczne z zakresu biosyntezy przeciwnowotworowych fitoestrogenów w kulturach in vitro wybranych gatunków z rodzaju Genista
2004 – dr Katarzyna Niedojadło – Badania nad ekspresją genu efektora apoptozy Apaf-1 w znamionach barwnikowych, czerniaku pierwotnym i jego przerzutach u człowieka
2005 – prof. dr hab. Maria Anna Ciemerych-Litwinienko – Rola cyklin D w rozwoju zarodkowym myszy oraz w nowotworzeniu
2006 – dr Joanna Skommer – Analiza farmakologiczna i molekularna nowych induktorów apoptozy w ludzkich liniach komórkowych chłoniaka grudkowego limfocytów B
2006 – dr hab. n. med. Kamila Wojas Krawczyk – Ocena wpływu wybranych czynników uwalnianych przez komórki nowotworowe na proces różnicowania, dojrzewania i funkcję autologicznych komórek dendrytycznych
2006 – dr hab. Anna Maria Boguszewska Chachulska – Helikazy RNA jako potencjalny cel terapii antywirusowej
2007 – prof. dr hab. Marta Miączyńska – Białka efektorowe GTPazy Rab5 w regulacji endocytozy i przekazywania sygnałów wewnątrzkomórkowych
2007 – dr Magdalena Winiarska – Badanie wpływów inhibitorów syntezy cholesterolu na wykrywanie cząsteczki CD20 oraz na przeciwnowotworowe działanie rytuksymabu
2008 – prof. dr hab. Iwona Łakomska – Nowe kompleksy Pt(II), Pd(II) i Pt(IV) z analogami zasad purynowych o potencjalnych właściwościach antynowotworowych. Wpływ struktury na aktywność antynowotworową in vitro
2008 – Joanna Matyjasik – Identyfikacja genów związanych z predyspozycją do nowotworów z wykorzystaniem badań na chorych z rakiem jasnokomórkowym nerki jako modelu selekcji wstępnej.
2009 – dr n. med. Anna Czarnecka – Zaburzenia mitochondrialne w procesie nowotworzenia
2009 – dr Joanna Kowalska – Synteza i własności analogów końca 5′ mRNA (kapu) modyfikowanych w łańcuchu fosforanowym oraz ich zastosowanie w badaniach nad mechanizmem degradacji mRNA i translacji białka
2010 – dr hab. n. med. Beata Pająk – Modulacja szlaków sygnałowych jako narzędzie eliminacji komórek nowotworowych
2010 – dr Magdalena Lebiedzińska – Rola białka p66Shc w stresie oksydacyjnym związanym z procesem starzenia oraz dysfunkcją mitochondriów
2011 – dr hab. Aneta Kasza – Mechanizmy regulacji ekspresji genów przez cytokiny prozapalne i naskórkowy czynnik wzrostu
2011 – prof. dr hab. Aleksandra Lesiak – Genetyczne, środowiskowe i molekularne uwarunkowania rozwoju raków podstawnokomórkowych skóry
2011 – dr hab. Danuta Witkowska – Specyfika oddziaływań jonów Cu(II) i Ni(II) z fragmentami chaperonów niklowych
2012 – dr Angelika Muchowicz – Próby zastosowania inhibitorów tioredoksyny w leczeniu nowotworów
2012 – dr med. Marta Szajnik-Szczepański – Zjawiska immunosupresji w nowotworach ludzkich zależne od aktywności komórek T regulatorowych i egzosomów pochodzenia nowotworowego
2013 – dr hab. Magdalena Król – Interakcje zachodzące w obrębie mikrośrodowiska nowotworowego
2013 – dr hab. Agnieszka Łoboda – Rola czynników transkrypcyjnych HIF, białek antyoksydacyjnych i miRNA
2014 – dr hab. Iwona Ciechomska – Rola autofagii w komórkach nowotworowych
2014 – dr Aleksandra Markiewicz – Analiza markerów związanych z inwazją i przerzutowaniem u chorych na raka piersi
2014 – dr Elżbieta Nowak – Badania strukturalne i biochemiczne białek biorących udział w procesie naprawy DNA i odwrotnej transkrypcji
2015 – dr Justyna Chałubińska – Fendler – Analiza tekstur obrazu tomografii komputerowej oraz profil immunologiczny w monitorowaniu wczesnej reakcji popromiennej w radioterapii raka płuca
2016 – dr Katarzyna Gach – Janczak – Ocena potencjału przeciwnowotworowego nowych heterocyklicznych analogów syntetycznych na bazie związków naturalnych
2017 – dr hab. Marta Mańczuk – Choroby cywilizacyjne – ocena czynników ryzyka związanych ze stylem życia
2017 – dr hab. Wioletta Rut – Zastosowanie naturalnych i nienaturalnych aminokwasów w otrzymywaniu aktywnych i specyficznych markerów dla proteaz cysteinowych i treoninowych
2018 – dr Paulina Kasperkiewicz-Wasilewska – Nowe metody wizualizacji proteaz serynowych zaangażowanych w programowaną śmierć komórki
[1] https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/jak-skuteczniej-zapobiegac-i-leczyc-nik-o-walce-z-nowotworami.html
